Na 54 milach kwadratowych terenu, nieco ponad 30 mil na północ od Flagstaff, odkryto, zidentyfikowano i oznakowano ponad 2,700 stanowisk archeologicznych. Wupatki National Monument to łącznie kilkadziesiąt kompleksów mieszkalnych (pueblos), pojedynczych budynków i domów, oraz obiektów publicznych zbudowanych i zamieszkałych przez Indian Anasazi i Sinagua (Zobacz mapę).
Wupatki National Monument Zdjęcie: Anita Ritenour
W odróżnieniu od ruin większości innych pueblos w Arizonie, takich jak Montezuma Castle, Casa Grande czy Tuzigoot, z których zachowały się tylko pojedyncze budynki albo ich fragmenty, lub które nigdy nie miały dodatkowego otoczenia i zostały wybudowane jako pojedyncze struktury, Wupatki to unikalny kompleks zabudowań, wraz z kilkoma innymni tworzący wyraźną wieś lub małe miasteczko. Chociaż zbudowane zupełnie inaczej, osiedle Wupatki kulturowo przypomina cliff dwellings - osiedla w urwiskach, takie jak Tonto Cliff Dwellings albo Walnut Canyon Dwellings, stanwiące zwarte wioski, w których mieszkały całe wielorodzinne klany złożone z dziesiątków, albo nawet setek ludzi.
Na terenie parku zidentyfikowano dotychczas ruiny około 800 oddzielnych zabudowań. Wszystkie zostały wzniesione w XII i XIII wieku naszej ery z cienkich płyt lokalnego, czerwonego piaskowca zwanego Moenkopi Sandstone, połączonego zaprawą z wapna, gliny i błota, ale najstarsze ślady bytowania człowieka pochodzą sprzed 8 tysięcy lat. Najstarsze zabudowania są prawdopodobnie dziełem Anasazi i Cohonina, nieco młodsze zostały wzniesione przez przybyłych tu po roku 1064 Sinagua, którzy opuścili poprzednie miejsca z powodu wybuchu wulkanu Sunset i przenieśli się dalej na północ. Uczeni sądzą, że co najmniej 2 tysiące Sinagua przybyło wtedy do Wupatki. Nie wiadomo dokładnie czy mieszkali tu jeszcze wtedy Anasazi i obie społeczności żyły razem, czy też Anasazi opuścili to miejsce wcześniej i Sinagua zajęli opuszczone pueblos. W Wupatki ani w najbliższej okolicy nie odnaleziono śladów walk ani potyczek między plemionami.
Najpóźniej w 1225 roku wszyscy mieszkańcy okolicy zniknęli. Nie wiadomo czy po prostu opuścili to miejsce z nieznanych przyczyn, wymarli, czy też zostali przepędzeni bądź wymordowani przez inne plemiona. Część uczonych sądzi, że niektórzy członkowie żyjących w rezerwacie na wschód od Flagstaff Indian Hopi, to potomkowie tamtych Anasazi i Sinagua, ale nie ma na to żadnych dowodów. Hopi otaczją jednak to miejsce wielką czcią, wierząc, że duchy żyjących tam przed wiekami ludzi - Hisatsinom w ich języku - mieszkają tam nadal. Członkowie wszystkich klanów Hopi a także Navajo i Zuni regularnie pojawiają się w tym miejscu aby utrzymywać kontakt z przeszłością. Pozwala im to lepiej rozumieć własną historię. Pięć głównych ruin to: Wupatki, Wukoki, Lomaki, Citadel i Nalakihu. Reszta z prawie 800 obiektów jest niedostępna dla zwiedzających.
Wupatki to wyraz w języku Indian Hopi, który przetłumaczony dosłownie znaczy: "to, które zostało obcięte [i jest długie]" i odnosi się do wydarzenia w historii Hopi. Zgodnie z legendą, żyjący tu ludzie cieszyli się dobrobytem i przychylnością bogów, ale po jakims czasie zapomnieli, że nic nie jest dane raz na zawsze i zaczęli zaniedbywać uprawy, które były podstawą ich bytu. Zamiast troszczyć się o swoje pola i modlić się o deszcz, zaczęli się oddawać rozrywkom i uprawiać bezmyślny hazard. Ich wódz, widząc jak idzie na marne wysiłek pokoleń, martwił się bardzo i myślał nad rozwiązaniem, które mogłoby uratować podupadające plemię. W końcu odciął pewien rytualny obiekt i udał się samotnie na pustynię. Po długim czasie wrócił do wioski i wtedy ludzie, widząc jego poświęcenie, obudzili się z letargu i porzucili bezmyślny tryb życia. W ten sposób uratowana została cała cywilizacja. Niektórzy uczeni tłumaczą wyraz "wupatki" na "wielki dom".
Żadne żyjące tu plemię ani klan nie wytworzyły nigdy spójnej kultury, wiele plemion ma więc wspólną historię i opowieści i legendy związane z Wupatki są obecne w tradycji prawie wszystkich żyjących to grup. Hopi, Zuni, Acoma, Laguna, Havasupai, Yavapai, Hualapai, Paiute i Navajo - wszystkie te plemiona łączy według legend wspólna historia, albo przynajmniej wspólni przodkowie, pomimo, że w przeszłości większość z nich uważała pozostałe plemiona za wrogów. Navajos i Apaches, dziś uważane za odrębne plemiona, mówią językami z tej samej grupy językowej i pochodzą z okolic dzisiejszej południowo-zachodniej Kanady. Etnografowie sądzą, że Apache i Navajos to w rzeczywistości dwie grupy migracyjne, które opuściły to samo plemię w dwóch fazach dając początek oddzielnym klanom plemiennym. Plemiona indiańskie dzielą się przeważnie na więcej grup (np. Apache) identyfikujących się na podstawie przynależności do klanów (początkowo rodzinnych), które często uważały się wzajemnie za wrogów nie zdając sobie sprawy, że kilka pokoleń wcześniej stanowiły jedno plemię. Usystematyzowanie przynależności plemiennej koczowniczych Indian północno-amerykańskich jest niemożliwe ponieważ nie stowrzyli oni nigdy zwartych narodów ani jednolitych państw istniejących wystarczająco długo na odpowiednim poziomie cywilizacyjnym. O narodach i państwach indiańskich w Ameryce Północnej można mówić tylko w przypadku dużych grup plemion osiadłych, takich jak Illini, Sioux czy Iroquois (Liga Irokezów).
Kompleks w Wupatki składał się z ponad 100 pomieszczeń. Każde z nich to średniej wielkości pokój służący jednej rodzinie. Część kompleksu liczyła aż trzy piętra, niektóre zewnętrzne ściany miały grubość kilku stóp i były podwójne. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniono odłamkami skalnymi. Oprócz pomieszczeń mieszkalnych w Wupatki jest jeszcze wspólna sala służąca jakimś nieznanym ceremoniom, oraz kort do gry w piłkę. W kompleksie Wupatki żyło co najmniej 300 osób utrzymujących się z uprawy kukurydzy, fasoli i innych roślin. W budynkach zidentyfikowano pomieszczenia służące jako spichlerze, w których zawsze przechowywano spore ilości ziarna i suszonych owoców i jarzyn. Ziemię uprawiano bez irygacji, całe rolnictwo było całkowicie uzależnione od rzadkich i nieregularnych deszczów. Mieszkańcy puebla przechowywali też stale duże ilości wody pitnej, której każda kropla była dosłownie na wagę złota. Woda i konieczność jej oszczędzania, są stałym tematem w zachowanych legendach i opowieściach Indian Hopi dotyczących tego miasta. Susze w tym rejonie były częste i dotkliwe. Oprócz deszczów, źródłem wody była też okresowo wysychająca rzeka Little Colorado. Mieszkańcy puebla prowadzili wymienny handel z innymi plemionami. Odnalezione tu fragmenty ceramiki i inne obiekty archeologiczne sugerują, że mieli oni rozległe kontakty z innymi kulturami, żyjącymi aż nad wybrzeżem Pacyfiku, w dzisiejszej Californi, a nawet jeszcze dalej, nad Zatoką Meksykańską i w dzisiejszym północnym Meksyku.
Tuż obok zabudowań znajduje się unikalna formacja geologiczna zwana "blowhole" - otwór w ziemi prowadzący do podziemnych jaskiń, w których panuje zmienne ciśnienie powietrza. Otwór wyrzuca na zewnątrz duże ilości powietrza, czasem wraz z parą, albo wciąga je do wnętrza. Wygląda to jak rytmiczny oddech jakiegoś podziemnego olbrzyma.
Zwiedzanie Wupatki National Monument najlepiej połączyć ze zwiedzeniem Sunset Crater, obydwa miejsca leżą bardzo blisko siebie i przy tej samej drodze Loop Road.
(928) 679-2365, (928) 679-2349 http://www.nps.gov/wupa/index.htm
